14 urte bete baino lehen utzi zion Benturak eskolari, etxean lan asko zegoen eta. Bera umea zela, trena errepublikako banderarekin etorri zenekoa gogoratzen du. Gerrak ez zuen eskola eten, baina Bentura, beldurrez, ez zen joaten. Gerraostean jarraitu zuen eskolan, 13 urtera arte.
-Baiña guk ez genduan izan hamalau urte arte juteik, lana egin bihar zan etxian ere ta.
-Zenbat urtekin hasi ziñan, zazpikin? Orduan Republika garaixan, ezta?
-Republika garaixan. Ni hogeta bost urtekin jaio (1925ean jaio) ta zazpi urtekin hasi nintzan...
.Hogeta hamaikan etorri zan republikia.
-Republikia bai, klaro. Ni republikia justu-justu-justu akordatzen naiz, akordatzen naiz nola trena etorri zan republika banderiakin. Gu trenantikan urrian giñan, urrian bizi giñan trenbidetik, eta anaiak nola deittu zion amari, "ama, ama!..." Orduan zan erregia botako zabela eta ez zabela ta, republikia bazetorrela eta ez zetorrela eta hola. Eta nola deittu zion anaixak amari: "ama, ama, republikano banderiakin dator trena" Aibala!, orduan jaiki da Republikia!
-Republikia lelengo lekua deklarau zana Eibar izan zan.
-Eibar, Eibar altzau zana lenengo. Ba ni horixe akordatzen naiz zela esan zion eta.
-[...]
-Nik ez dakit nola etorriko zan, ez daukat, ez daukat... Ikusi nabala badaukat ideia baiña ez zelako banderia zan edo zela zan ez daukat. Umiak giñan eta ez. Baiña hori deittu ziona bai, hori klabao. Bai ba, geu ere bildurretan eta, gurasuak ere ba [...] pasauko ete zan. Erregia bota ta ze izango ete zan eta beste izango ete zan eta entzuten genduzen horrek gauzok. Eta bueno...
-Entzun bai baiña entendidu ez, ezta'
-Entenidu ez, ze enteniduko gendun ba...
-Edozein modutan zu hogeta hamabixan hasi baziñan eskolan, lau urte geruago gerria hasi zanian hamaika urte zeukatzun.
-Bai.
-Gerran eten egin zan eskolia?
-Ez, eskoliak segidu zeban baiña guk, klaro, bildurra zeon etxetik urtetzeko ere, eta bestetik gurasueri orduantxe aizta hil zakun eta anaiak gerran eta. Etxian aitta ta amakin, umiak etxian eon giñan. Gero berriz ere hasi giñan eskolan eta berriz ere segidu giñun puxkaten hamahiru urte arte. Hamahiru urte ezkero ez, ez nintzan jun ni hamahiru urte ezkero.
Arriaga bailarako Irabaneta baserrian jaio zen. 10 anai-arrebatatik bederatzigarrena izan zen bera. Bi ahizpa gerra denboran hil zitzaizkion gaixotasunen ondorioz. Aita etxekoa eta ama Arriaga bailarako Zabalatorre baserrikoa zen. Aita hargina zen, zubigintzan eta beste harlanetan aritutakoa. Elgoibarko herrigunera ura eramateko lehen obra berak egin omen zituen. Etxetik 2 kilometrora zegoen Altzolako eskolan ikasi zuen, Altzola eta Mendaroko beste ikasle batzuekin. Eskola bukatu eta etxean geratu zen, harik eta 26 urterekin Olazarragara ezkondu zen arte etxeko Iñaxio Esnaolarekin. Sei seme-alaba izan dituzte. Baserriko bizimoduari buruzko azalpen ugari ematen ditu.
Aizpizkarbekoa [baserriak / Idotorbe (San Pedro)]
Aranbeltztxiki (desagertua) [baserriak / Urruzuno]
Azkue (San Roke) [Baserri auzoak]
Ekaitzerreka [Errekak]
Goenaga [baserriak / Azkue (San Roke)]
Juanategiko txabola [baserriak / Idotorbe (San Pedro)]
Madarizurieta (Mausitxa) [baserriak / Arriaga]
Orubeazpi [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Silua [baserriak / Arriaga]
Urruzunotxiki (Laia) [baserriak / Urruzuno]
—Hasieran, bueno, A eredua...
—Bai, geu giñen A eredua. Bai.
—Eta zelan juan zan gero hori...?
—Gero, nik Imanoli aurreko egunian kontatzen nion. Elgoibar da herri txiki bat. Eta, orduan, herri txiki bat eta lau eskola martxan: pribatua, ikastola eta bi publika. Ta orduan ez zegoen umerik hornitzeko eskola guztiak. Orduan, geuk ikusten genuen denboraren poderioz gure matrikula jeisten ari zela. Alde batetikan geneukan pribatua eta beste aldetikan geneukan ikastola. Orduan, heltzen zen matrikula garaia eta geure kopurua gero eta txikiagoa zen. Orduan eskolan zegoen erronka bat. Geuk eskola aurrera eramatea nahi genuen eta ikusten genuen etorkizuna nun zegoen. [...]
Joan den mendearen hasieratik hona,
gure herrian izan dira antzerki talde afizionatuak.
Odeoira zartzuelak, antzerkixak... etortzen ziran. Ondo zaguan Odeoia. Antzerkira ere juten giñan, batez ere, musikia zaguanian. Kantante batzuk ere etortzen ziran.
José Gurrutxaga Ondartza
Odeoira juten ziran antzerki-konpañiak ikustera juten giñan. Antzerki obra haretatik goguan daukadaz «Las chicas del tren» eta «La tabernera del puerto». Gizona eta bixok normalian Odeón zinera juten giñan, han antzerkixak jartzen zittuelako. Antzerkixa berdin etortzen zan eguastenian edo domekan.
Teresa Aginaga Madariaga
«Las Chicas del Tren» ere egon nitzan ikusten. Oiñ hori ez da ezer, baiña orduan ba... 1950eko hamarkadan izan zan hori, Odeón zinia inaugurau zanian edo. Nahiko egun izan zan karteleran, eta danetan toperaiño beteta. Umieri ez ziuen sartzen lagako, baiña herriko nagusi guztixak hantxe izango giñan. Espektakulua! Ba artista onak ziran, emakume edarrak....
Ramon Maiztegi Iriarte
Lan hau Gotzon Garate bekaren II. deialdiaren bidez burutu da, Elgoibarko Udalaren babesean. Beka honen bigarren deialdiaren ikerketa gaia “Elgoibarko euskarazko ondarea gizarteratzeko egitasmoak edota euskarriak” izan da, eta Gotzon Barandiaran Arteagak aurkeztutako elgoibarreraz.eus lana izan da beka eskuratu duena. [informazio gehiago]
Atal bakoitzari buruzko informazioa:
BARREN: Aurkaritzako lokailua; Debabarrenean bakarrik erabiltzen da, eta harridurazko testuinguruetan batez ere. Jaiki hari ohetik, zortzirak dira eta: –Bakaziotan nago, barren! / Jolin, umiak eztake, barren, iñun jolasian eitxeko lekurikan!
ERRETRATU, erretratua: Argazkia. Horretan banenguan, baiña erretratuak ere atara nitxuan umianak eta. Fotua ere bai, nahiz askoz gutxiagotan.
HOGETAKA: Zenb. Hogetaka lagun juan giñuazen mendi-bueltia eittera.
LARREGI: Gehiegi. Askoz ere gehiagotan erabiltzen da gehixegi.
PERRA-HOTSA ETARA: Ihesika joan. Keixak harrapatzen ari zala basarrittarra etorri dok; harek atara jok perra hotsa!
URDINDU (ILLIA): ZAIO aditza. Ilea zuritu.
Begixak gustu: Bakoitzak bere gustua duela esateko.
Francon denporakua izan: Aspaldikoak diren gauzez esan ohi da. Ez egik kontu hori aittatu, Francon denporakua dok eta. Ikus Jesusen denporakua izan.
Iritzira jardun: Gauza bat zehazki hala dela jakin gabe jardutea. Ez (eg)ixok kasorik eiñ, iritzira dihardu eta.
Mozolua bahitz, egunez kantauko heuke: Norbait aldrebesa dela adierazteko. Aldrebesa haiz benetan: mozolua bahitz, egunez kantauko heuke!
Txarri egiñ: Zikindu. Holako lokatzia. Sartu hanka bat, eta jota erropak eta dana txarri eginda. Bua!
