Pedro Muguruza elgoibartarrak ("Valle de los Caídos"en arkitektoa) eraiki zuen Artetxe kale-etxe auzoa. Etorkinak etortzen hasi zirenean lan asko zegoen, baina pobrezia ere halakoxea zen. Orduan hasi ziren etxebizitza berri asko eraikitzen.
-Kanpotik etorri zan jentiantzako etxiak baegozen hemen?
-Ba, gaizki. Suertau zan hamen eon zan personaje bat. Personajia edo, bai, personajia zan haura, don Pedro Muguruza, El Valle de los Caídos diseñau zebana, arkitektua. Ta harek hartu zaban terreno batzuk, ta ideau zaban eta ein zaban barrio bat, Artetxe esaten giñun ta han dao oin ere. Etxe txiki batzuk, polittak ein zittuen. Orduantxe suertau zan hori, Elgobartarra zan bera, Madriden bizi zan eta akabo, ezta, baiña hori kapritxo hori euki zaban eta ein zaban barrio hori, Artetxeko barriua, han dao oindiokan haura, etxe polit batzuek. Ta bueno ba, hori mobimentu hori hasi zanian ba jentiak apopillo edo behintzat danak sartu zien. Etxiak bazauden? Ba ez, ez. Baiña harek hasi zienian etortzen orduan hasi zien etxiak eitten edo orduan hasi zan herrixan. Hau etxiau erre in zan, hau jaso genduan berriz eta hamen albuan zeuan beste terreno bat, orduan ein zan beste etxe bat, ta hau Santa Ana kalia aurrera, poliki-poliki-poliki, poliki-poliki baztarra joteraiño orduan hasi zian etxiak eitten. Baiña pobrezia zaon haundixa ta lana, erderaz esaten dana, "por un tubo". Lana...!
Santa Ana kaleko Sansonenekua etxeko hirugarren pisuan jaio zen. Aita zuen bertakoa eta ama San Antolin auzoko Zabalatorre baserrikoa. Gerra hasi aurretxoan, eskolari utzi eta lanean hasi zen 'Gabilondo y Cía' arma-lantegian. Mobilizatuta bezala egin zuen lan lantegi hartan, baina gerra bukatu zenean, urtebeteko soldadutza egin behar izan zuen Deustuko 'Recuperación de Automóviles' zentroan lanean. 13 urterekin, Elgoibarko musika-bandan tronpeta jotzen hasi zen. Beranduago, bandako zuzendari izan zen urte batzuetan. 50eko hamarkadan, Iriondo altzari-denda ireki zuen. Kontxa Azkue elgoibartarrarekin ezkondu zen.
Aldamendi [baserriak / Urruzuno]
Armaregietaberria (Armarietaberri) [baserriak / Sallobente-Ermuaran]
Bekoerreka [Errekak]
Erreketa [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Ibaitarte [Industrialdeak]
Karmen plaza [Kaleak eta plazak]
Mokoroa [baserriak / Sallobente-Ermuaran]
Patxiren txabola [baserriak / Urruzuno]
Txillarre [baserriak / Sallobente-Ermuaran]
Zaturioerreka [Errekak]
—Ta gero, horretaz aparte, pues, hori, ikusten genuen zer indarra hartzen ari zen euskera eta ikusterakoan zer indarra hartzen ari zen, eskolak berak beraren planteamentua egin behar izan zuen. Orduan, A eredutik lehenengo pausua izan zen B eredua eskatzia. Horrek suposatzen zuen plantillatikan hainbat plaza perfilatzen zirela euskera... Orduan, horrek suposatzen zuen zeuden irakasleen artean beste toki batera jun beharko zirela. Hori ez da inoren gustokoa, baina, klaro, mahai gainean jarri behar dituzu gauza guztiak. Aurrera jarraitzea nahi badegu, gure aldetikan ere jarri behar degu. Orduan, hasi giñen hortikan. Klaro, geundenon artean ere euskera ez genuen menperatzen. [...]
Debako hondartzan hartutako irudia.
Zutik: Miguel Ajubita, Prudencio Etxaniz, (...) eta Estanis Azkue.
Eserita: Sinfoniano Abascal eta Sebastián Unzilla.
Trenian juten giñan hondartzara. Beti egoten zan tren espezial bat ordu bi eta erdixetan, gero, sei eta erdixak zazpirak aldera bueltatzeko. Trenak jendez lepo juten ziran, tren gitxi zagualako jendia juteko. Makiña harek oso poliki juten ziran. Hondartzan etzan pixka batian, baiñua hartu, eta listo
Eugenio Diego Aranburu
Batzuetan, ez askotan, hala ere, Debako hondartzara juten giñan; takoidun zapatak eta guzti jantzitta. Orduan ez zan, gaur bezela, eguzkixa hartzen. Egixa esanda, kolore zurixa eruaten zan.
Teodosia Iriondo Garate
Bainujantzi gitxi zaguan, eta hondartzan bertan bazaguan kaseta bat baiñu-jantzixak alkilau eta erropak zaintzeko. Hori 1945 urtian bueltan zan. Alkilerra pagau, eta baiñujantzixa bueltautakuan, berriz ere erropak ematen zittuen. Baiñu-jantzixan alkilerra oso merkia zan. Guk, kuadrilla osuak alkilatzen genduan. Oso hanka zabaleko baiñu-jantzixak ziran, oso haundixak, danontzako modukuak izan zeittezen.
Eugenio Diego Aranburu
Lan hau Gotzon Garate bekaren II. deialdiaren bidez burutu da, Elgoibarko Udalaren babesean. Beka honen bigarren deialdiaren ikerketa gaia “Elgoibarko euskarazko ondarea gizarteratzeko egitasmoak edota euskarriak” izan da, eta Gotzon Barandiaran Arteagak aurkeztutako elgoibarreraz.eus lana izan da beka eskuratu duena. [informazio gehiago]
Atal bakoitzari buruzko informazioa:
AKABERA, akaberia: Fin, conclusión. Amaiera gehiagotan erabiltzen da.
BIENKE: Beinke, binke aldaeretan ere bai. Gaur egun, ez da ia erabiltzen. Jakina, erregular eta halakoen baliokidea dirudi, eta bestek esandako zerbaiti onespena emateko edo hura ontzat emateko erabiltzen da normalean.
ETSI: DU aditza. Perder la esperanza. Biajia ta… Gazte denporan etsitta ya ezkiñala etorriko gehixago pentsauta. Hainbeste urtian! / Etsi-etsixan: resignadamente. Etsi-etsixan, egin daigun.
IXUTU: DU aditza. Piztu. Encender. Igual poxpolo bat ixutu, zigarrua ixutu bati, eta handikan larogei zigarro igual ixutu.
MARTXA (EIÑ): Alde egin. Baiña harek igual, gau baten etorri, apaldu, lo eiñ, eta hurrengo egunian, martxa.
SAILLIAN: Adb. Bereizketarik gabe. Uno tras otro, en tropel. Asko. Hasarratu zuan, hasi zuan joka, eta saillian e(r)atxi jaittuan danak.
Aman semerik egon ez (zeozer egingo dabanik): Etxagok aman seme(r)ik neri musian irabaziko di(d)anik! Irabaziko dion inor ez dagoela adierazteko.
Burutik sano ez egon: Burua bere batean ez eduki. Ikus Ganbaratik sano ez egon.
Gosiak amorratzen egon: Oso gosetuta egon. Ikus Gosiak hil biharrian egon.
Kanpolarrosa, etxekardo. Kanpolarrosak direnei esan ohi zaie.
Pattal egon: Ondoezik egon.
