Egoera txarrean zeuden eta bere senarra Monzonengana joan zen. Emakumeak atera egin zituzten eta Eusko Jaurlaritzaren egoitza batera eraman zituzten. Handik piskatera gizonak ere atera egin zituen Monzonek, Tolosa ondoko herri batera eraman zituen lan egitera. Eibarko eta Soraluzeko emakume batzuk ere joan ziren lanera, makinak erabiltzen bazekiten eta.
-PIlar, lelengo egunetan ez zan egongo organizaziñorik eta,
-Ezebez. baiña gero...
-Baiña gero egunetara ta hasiko zan organizatzen.
-Gu han genden artian ez. Gero bai. Liburuan ipintzen dau. Harek gure lagunak, eta Rikardok esaten du "De eso aquí no se habla más. Ahí se acabó". Era terrible, e. "Aquí se acabó". Ez genduan itten horren zerik batere ez. "Se acabó aquí eso".
-Zenbat denpora ein zenduen?
-Asko ez baiña bastante. Gero altabozetik hasi zan Monzon: "Los vascos no se qué..." Ta nere senarrak esan zeban: "Joan in bihar gara", ta esan zion: "Ni ez najoiak kasorik be ez diou eingo. Esan bai hor, ta ez dakit zer ta...". Era muy... A todo lo tenía. "Ba ni banajoiak -le dijo Ricardo- hik nahi duana ein". Joan in zan azkenian. Esan zion: "tenemos las mujeres aquí". "Son mujeres de veras?, estáis casaos? Ezkonduta zagozie?" "Bai, papelak nahi dittuzu ala?". "Ez, ez". Baiña esan ei zion: "Zuek eibartarrok gehixen eitten dozue euskeraz, baiña txartuen. Baiña ez dio ardura, e. Hola segidu". Yo siempre he dicho que fue nuestra salvación Monzon. Esan zion prest egoteko, zortzi egun barru edo lehenao etarako... "que nos sacaría". Eta halaxe in zaban. Halako baten "Que se presenten en no sé qué lugar... Hantxe juan giñan ta autobus batian en una residencia que pagaba el Gobierno Vasco. Qué de dinero tenían, Maite. Jo, haura zan. Ez hori bakarrik, e.
-Ha paraisua izango zan zuendako, ez?
-Bai, guretzako izan zan, bueno, bueno... Refujixo baten, ta han egon giñan ez dakit zenbat denpora, ta gero Monzonek etara zittuan gizonak be bai lanera. Aroudy Pau-n onduan dago, herri txiki bat da, eta han zeuan abiazioko, abioiak itten zittuen... Uste dot oin be eitten dittuela abioiak han. Dago cerca de Toulouse... Ta han sartu zittuan biharrera, ta sartu zittuanian ba "tenian dinero, les pagaban bien. Porque dijeron: o nos pagan como a los franceses o nostros no hacemos nada". Ta halaxe ein zeben.
-Baiña eurak bazekixen lan hori eitten, ez?
-Ba ba, horreaittik etara zittuen eurok, euren billa juan zian. Andrazkuak be bi edo hiru que sabían manejar, eibarresas que sabían manejar las herramientas, que yo en la vida había visto (....)
-Eibarko arma fabriketan...
-Bai, biharra itten zeben, bi zian. Dos hermanas, bai. Gero beste batzuk zian Plazenziakuak edo.
Elgoibarren jaio zen eta bertan ikasi zuen. Gerra zibilean, bere gizonarekin batera Kataluniara heldu zen, eta Pirinioak gurutzatuz, Frantziako "Argeles sur Mereko" errefuxiatu eremuan egon ziren. Aste batzuetara, Pabe ondoko herri batera joan ziren lanera. Han jaio zen beren lehenengo alaba. Bigarrenaren zain zegoela, 1940an, Espainiara itzuli ziren. Gizona kartzelan egon zen lehenbizi, eta "Batallón de Trabajadores"en ondoren. Eibarren bizi izan ziren urte batzuetan, baina 1950eko hamarkada hasieran, Mexikora joan ziren bizitzera, eta han bizi zen Pilar. Hizkeran ere nabari zitzaion hori, gaztelaniaz hitz egiteko joera eta azentu berezia zuelako.
Aldazgain [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Armuetaberri [baserriak / Idotorbe (San Pedro)]
Belarretaberri [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Erretsundi kalea [Kaleak eta plazak]
Ibarrenea [baserriak / Sallobente-Ermuaran]
Kortaberritxo [baserriak / Sallobente-Ermuaran]
Momiolaerreka [Errekak]
Pelisen borda [baserriak / Urruzuno]
Ugarroa [baserriak / Azkue (San Roke)]
Zirarda (Ziarda) [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Hor Elgoibarko institutuak, gaiñera, suertia izan zuen. Garaitsu horretan, 79an, sortu zan hemen artian ez Eusko Jaurlaritza baizik eta Consejo General eztakit-zer –holako izen bat zuan– eta horrekin batera hasi zan “euskal” ikuspuntutik eskolak eta institutuak montatzen. Eta hemen bi pertsona ibili ziran nahiko fuerte, apustua egin zuten Donostia aldian honeako, eta izan ziran Mari Karmen Altzueta eta Xabier Mauleon. Eta habek ez dakit berez ze entidade administratibo –ze izen– jarri zioten, baiña Gipuzkoan Elgoibarko, Hondarribiko eta Hernaniko institutuak nolabait ere “instituto piloto” modura izendatu zituzten. [...]
Ikasle talde bat, irakaslearen ondoan.
Altzolako eskoletan egonda eskursioren bat ere egin gendun. Ni gogoratzen naiz, eta istorixa politta daukat gaiñera. Maistriak esan zigun Getarixara jun bihar genduala Elkano ikustera. Etxera etorri, esan naban, eta amak esan zidan ez naukala juterik, erroparik ez naukalako. Orduan amamak zakazen seme-alabak Argentinan, eta harek noizian behiñ pakete bat bidaltzen zeben barkuan erropaz beteta, eta erropa horrek guk ibiltzen genduzen. Eta amamak erropia ekarri, probau eta haretxek jantzitta jun nintzan ni Elkano ikustera. Oso pozik gogoratzen det nik egun hori. Ni ez nitzan gauza askotan fijau baiña hara jutiakin nahikua zan, eta Elkanoren estatua nola ikusi naban oso ondo gogoratzen naiz.
Markos Arregi Iriondo
Eskoletan zigorrak izaten ziran. El Pilarreko eskolan esaten ziguen igual 40 aldiz idazteko egindako faltia: «no debo faltar a clase», «tengo que estar en silencio en clase»... baiña ez ziguen jotzen.
Horretarako zaguan Don Erasmo, bera bai zala «campeón de campeones»! Harek bai jotzen zittuala ikasliak! Ni ez nitzan ibilli harekin, baiña entzuten zan. Entzunda dakat baten bati esan ziola egitteko 10 aldiz, lurrian etzanda, kurutze bat mingaiñakin.
Ramon Maiztegi Iriarte
Lan hau Gotzon Garate bekaren II. deialdiaren bidez burutu da, Elgoibarko Udalaren babesean. Beka honen bigarren deialdiaren ikerketa gaia “Elgoibarko euskarazko ondarea gizarteratzeko egitasmoak edota euskarriak” izan da, eta Gotzon Barandiaran Arteagak aurkeztutako elgoibarreraz.eus lana izan da beka eskuratu duena. [informazio gehiago]
Atal bakoitzari buruzko informazioa:
ARRASTO, arrastua: Huella, traza. Arrastorik ere etxauat hartzen lagun berrri horri!
DROGA, drogia: Disputa, jaleo. Mutill hori beti drogan dabik.
GOIZ, goiza: Mañana. Oin Ikastolara eruan bihar dittu, eta goizian eruan, eguardixan berriz jun, eta gero, illuntzixan.
KAZUELA, kazuelia: Cazuela. Harek ekarri jaittuan, karakolak kazuelakada demasa ekarri juan.
OKUPAU: DA aditza. Emplearse. Ba, gero, danak okupau giñan. Bata Sigman, eta bestia beste aldian.
TTAK: Onomat. Ur apurtxo bat botatze jauat bakar-bakarrikan (landariari). Hola egin, eta ttak!
Ahopian berba egiñ: Isilka berba egin.
Bete ezindako zakua euki: Asebetetzen zaila denari esan ohi zaio, bai janariaren aldetik, bai konformidadearen aldetik.
Gibelaundixa izan: Ikus Gibel haundixak euki.
Jesukristonak esan: Demasak esan. Jun dok neskia, eta Jesukristonak esan jittuk. Kristonak esan ere bai.
Oiñezkorik nahi ez, eta zaldizkorik etorri ez: Ikus On billa, on billa, bonbilla! Ojo (euki)!: Kontuz ibili.
