Egoera txarrean zeuden eta bere senarra Monzonengana joan zen. Emakumeak atera egin zituzten eta Eusko Jaurlaritzaren egoitza batera eraman zituzten. Handik piskatera gizonak ere atera egin zituen Monzonek, Tolosa ondoko herri batera eraman zituen lan egitera. Eibarko eta Soraluzeko emakume batzuk ere joan ziren lanera, makinak erabiltzen bazekiten eta.
-PIlar, lelengo egunetan ez zan egongo organizaziñorik eta,
-Ezebez. baiña gero...
-Baiña gero egunetara ta hasiko zan organizatzen.
-Gu han genden artian ez. Gero bai. Liburuan ipintzen dau. Harek gure lagunak, eta Rikardok esaten du "De eso aquí no se habla más. Ahí se acabó". Era terrible, e. "Aquí se acabó". Ez genduan itten horren zerik batere ez. "Se acabó aquí eso".
-Zenbat denpora ein zenduen?
-Asko ez baiña bastante. Gero altabozetik hasi zan Monzon: "Los vascos no se qué..." Ta nere senarrak esan zeban: "Joan in bihar gara", ta esan zion: "Ni ez najoiak kasorik be ez diou eingo. Esan bai hor, ta ez dakit zer ta...". Era muy... A todo lo tenía. "Ba ni banajoiak -le dijo Ricardo- hik nahi duana ein". Joan in zan azkenian. Esan zion: "tenemos las mujeres aquí". "Son mujeres de veras?, estáis casaos? Ezkonduta zagozie?" "Bai, papelak nahi dittuzu ala?". "Ez, ez". Baiña esan ei zion: "Zuek eibartarrok gehixen eitten dozue euskeraz, baiña txartuen. Baiña ez dio ardura, e. Hola segidu". Yo siempre he dicho que fue nuestra salvación Monzon. Esan zion prest egoteko, zortzi egun barru edo lehenao etarako... "que nos sacaría". Eta halaxe in zaban. Halako baten "Que se presenten en no sé qué lugar... Hantxe juan giñan ta autobus batian en una residencia que pagaba el Gobierno Vasco. Qué de dinero tenían, Maite. Jo, haura zan. Ez hori bakarrik, e.
-Ha paraisua izango zan zuendako, ez?
-Bai, guretzako izan zan, bueno, bueno... Refujixo baten, ta han egon giñan ez dakit zenbat denpora, ta gero Monzonek etara zittuan gizonak be bai lanera. Aroudy Pau-n onduan dago, herri txiki bat da, eta han zeuan abiazioko, abioiak itten zittuen... Uste dot oin be eitten dittuela abioiak han. Dago cerca de Toulouse... Ta han sartu zittuan biharrera, ta sartu zittuanian ba "tenian dinero, les pagaban bien. Porque dijeron: o nos pagan como a los franceses o nostros no hacemos nada". Ta halaxe ein zeben.
-Baiña eurak bazekixen lan hori eitten, ez?
-Ba ba, horreaittik etara zittuen eurok, euren billa juan zian. Andrazkuak be bi edo hiru que sabían manejar, eibarresas que sabían manejar las herramientas, que yo en la vida había visto (....)
-Eibarko arma fabriketan...
-Bai, biharra itten zeben, bi zian. Dos hermanas, bai. Gero beste batzuk zian Plazenziakuak edo.
Elgoibarren jaio zen eta bertan ikasi zuen. Gerra zibilean, bere gizonarekin batera Kataluniara heldu zen, eta Pirinioak gurutzatuz, Frantziako "Argeles sur Mereko" errefuxiatu eremuan egon ziren. Aste batzuetara, Pabe ondoko herri batera joan ziren lanera. Han jaio zen beren lehenengo alaba. Bigarrenaren zain zegoela, 1940an, Espainiara itzuli ziren. Gizona kartzelan egon zen lehenbizi, eta "Batallón de Trabajadores"en ondoren. Eibarren bizi izan ziren urte batzuetan, baina 1950eko hamarkada hasieran, Mexikora joan ziren bizitzera, eta han bizi zen Pilar. Hizkeran ere nabari zitzaion hori, gaztelaniaz hitz egiteko joera eta azentu berezia zuelako.
Adozar (Aozar) [baserriak / Sallobente-Ermuaran]
Andonenea [baserriak / Urruzuno]
Artekale kalea [Kaleak eta plazak]
Bertutesorobekoaren txabola (Bertosobekoaren txabola) [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Eulogio Estarta kalea [Kaleak eta plazak]
Irunagaerrota (Pontxera, desagertua) [baserriak / Idotorbe (San Pedro)]
Lekunberri [baserriak / Urruzuno]
Olasoazpikoa (Olasope) [baserriak / Idotorbe (San Pedro)]
San Joan plaza [Kaleak eta plazak]
Urkaregi [baserriak / Aiastia (San Migel)]
—Eta zuk euskerazko eskolak emon zittuanian, aurretik ibilita zeozen euskeria erakusten? Planik edo libururik edo ezer bazeukatzuen edo?
—Ez, ez. Atzoegon nitzan ni, , erañun egon nitzan Donostian eta zabaldu naban kajoi bat eta euskerazko zerak. Esaten naban: nik hau eman naban? Ze liburu ibilli naban? Eta honek danak nik erakutsi nittuan, nik honek danak?
—Zer zien? Orduan euskera baturik eta ez zegoen, ezta?
—Ez, baiña "zu zara" eta "i aiz" eta. Ni hika sekula ez naiz ibili. "Hi haiz" eta, "hura da" eta "gu gara" eta "gu garenok", eta "gu joan giñan" eta. Hori danak neukazen, da-da-danak hantxe liburuan.
—Eta ze liburu jarraiketan zebein, bertako euskeria edo gipuzkuakua edo?
—Ez, hemengua. [...]
Gelan dagoen Diktadura garaiko ikasle talde baten ohiko irudia.
Eskola publikuetara jun nitzan Aita Agirre plazan. 7 bat urterekin hasiko nitzan ikasten. Lehen parbulotan ere egon nitzan hantxe bertan. Saturnino Ciaran izan zan irakaslia; horrek bai merezi zabala omenaldixa! Eskolia, ipurdixa garbittu umieri... danetarik egitten zaban harek. Gero, Pilar ikastetxia ipiñi zabenian, hara pasau giñan. Orduan duro bat pagau bihar izaten zan. 15 urtera arte egon nitzan Pilarren. Danetarik ikasi gendun hantxe, baiña dotriñia zan printzipala. Oso ondo erakutsi ziguen dotriñia hantxe.
Ramon Maiztegi Iriarte
Aita Agirreko eskoletan Doña Basilia, Doña María, Doña Adelaida eta Doña Priscila izan ziran ezagutu nittuan maestra batzuk. Danak kanpokuak ziran, eta erderaz egitten gendun dana. Euskeraz maestriak ere ez zakixan.
Mª Josefa Unzueta Iriondo
Oporrak izaten ziran agostuan edo, baiña ez oin modukuak, hiru hillabetekuak eta holakorik, ez. Hillabete bat edo izango zan. Aste Santuan ere egun bat bakarrik. Ez oingo moduan, hamabost egun.
Joxe Gurrutxaga Lizarralde
Lan hau Gotzon Garate bekaren II. deialdiaren bidez burutu da, Elgoibarko Udalaren babesean. Beka honen bigarren deialdiaren ikerketa gaia “Elgoibarko euskarazko ondarea gizarteratzeko egitasmoak edota euskarriak” izan da, eta Gotzon Barandiaran Arteagak aurkeztutako elgoibarreraz.eus lana izan da beka eskuratu duena. [informazio gehiago]
Atal bakoitzari buruzko informazioa:
BADAEZPADA: Por si acaso. Badaezpada, bokadillua janda etorri naiz, eztot uste afarixa egongo danik eta.
ENTZUERIA IZAN / EDUKI: DU Aditza. Entzutea, zerbait entzuna izatea. Gerria jatuan, ba, gerria zatorren, eta taillarrera sartu nitzan… Txitxarruan entzueria eukiko dozu? / Eta, gaiñera, orduan, kalian basarrixa zuan: Pepeiñ. Entzueria eukiko dok?
HASARRE EGIÑ: Errieta egin.
KUKO, kukua: Cuco. Kukuan markia tapau: Kukuaren marka ondu: kukuak aldi bakoitzeko kume bat hazten duenez, ume bakarra daukatenei esan ohi zaie horrelako zerbait: Pozik habill euki duan umiakin, baiña oindiok eztok kukuan markia tapau, e! Ume bat daukanak ere esan ohi du: Nik kukuana egin jonat. Kukuak jo (norbaiti): zorte ona eduki. Kukuak oker jo (norbaiti): zorte txarra eduki.
PARTE, partia: Parte onekua ez izan: ezezko perpausetan normalean. –Aspaldixan medikutan jabik hori: astian-astian juten dok medikuana. –Egixa dok. Eztok, ez, parte onekua horrek dakana. Parte txarrekua: Parte txarreko jendia dok hori: ez ingurau badaezpada hárengana.
TXORTA, txortia: Sorta. Eta porruak zakazen eztakit zenbat, hola txorta baten.
Amama ipiñi: Oso erraz. Dana amama ipiñi dizue gaurko partiduan.
Burutik jota egon: Zoratuta egon. Burutik jota dago hori: negu gorrixan sandaliekin!
Gosia berdindu: Asetuta geratu. Hamaiketakuakin, berdindu juagu gosia!
Kale gorrixan geratu: Langabezian geratu, enfatikoa. Tallarra itxi juek, eta kale gorrixan geratu nok.
Pagotxa izan: Ser un chollo. Hori dok pagotxa, hori!
